نماز جمعه به عنوان مراسم هفتگی اجتماعی مسلمین از جایگاه والایی برخوردار است؛ این مراسم نه تنها یک عبادت، بلکه مظهر وحدت مسلمین و شکوه و عظمت اسلام است که سنگ بنای آن را پیامبر(ص) در مدینه النبی و در سال هجرت نهاد.
در تاریخ ابن سیرین آمده است که انصار، نخستین اشخاصی هستند که روزی از هفته را جمعه نامیدند. او در این باره می گوید: انصار پیش از نزول آیه جمعه، اهل مدینه را دور هم جمع کردند و به آن ها گفتند: «یهودیان روز خاصی دارند که هر هفته در آن روز گرد هم جمع می شوند و مسیحیان نیز چنین روزی دارند؛ پس چرا ما روزی را برای اجتماع خود قرار ندهیم تا در آن روز ذکر خدای تعالی گوییم؟ آن گاه «روز جمعه» را که در دوران جاهلیت «یوم العروبه» نام داشت، برای خود برگزیدند.
اشاره ای به سوره جمعه
خداوند سبحان در آیاتی از سوره جمعه، مردم را به حضور در نماز جمعه فراخوانده است و شرکت در این فریضه الهی را از هر کاری برای آنان سودمندتر دانسته و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که برای نماز روز جمعه اذان گفته شود، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این برای شما بهتر است؛ اگر بدانید».
در پایان سوره نیز در تصریح به این مطلب، به پیامبر(ص) امر می کند به کسانی که در روز جمعه هنگام نماز به دنبال تجارت یا سرگرمی می روند بگو: «آن چه نزد خداست، بهتر از لهو و تجارت بوده و خداوند بهترین روزی دهندگان است».
هجرت پیامبر به یثرب
پیامبر(ص) در راه هجرت به یثرب که پس از ورود ایشان «شهر پیامبر» یا «مدینة النبی» نامیده شد، در محله ای به نام "قبا" توقف کرد تا حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و تعدادی از مسلمانان به آن حضرت بپیوندند.
پیامبر(ص) که ظهر دوشنبه 12 ربیع الاول به مدینه وارد شد؛ تا روز پنجشنبه با مردم آن منطقه نماز گزارد و همراه آنان، نخستین مسجد اسلام را بنا نهاد. سپس روز جمعه، به سوی مدینه حرکت کرد و به انتظار مردم مدینه که مدت ها برای ورود رسول خدا (ص) عاشقانه روزشماری می کردند، پایان داد.
پیامبر در وادی «رانوناء» همراه مردم مدینه نخستین نماز جمعه را اقامه کرد و سپس به قبا بازگشت و همچنان چشم به راه علی(ع) و فاطمه (س) و دیگر پیروانش ماند. از آن پس تا پایان عمر شریف پیامبر، نماز جمعه برنامه هفتگی مسلمانان شد و مایه شکوه مسلمانان گردید.
خاطره نخستین دیدار
پس از دوران بعثت، نخستین بار بود که پیامبر (ص) به شهر مدینه گام می نهاد. در آن روز جمعه، در مدینه شور و غلغله ای برپا شده و همگان برای دیدن حضرت و شنیدن صدای دلربای ایشان، سراسر چشم و گوش شده بودند. مردم در مسیر حرکت پیامبر تا وادی «رانوناء» محل برگزاری نماز جمعه، اجتماع کرده، با شور و شوق و شادی و نشاط فراوان او را همراهی می کردند و احساسات پاک خود را نشان می دادند. پیامبر(ص) نیز استقبال با شکوه و عشق و علاقه وصف ناپذیر آنان را با دعای خیر پاسخ می داد.
آن روز پیامبر (ص) در نخستین نماز جمعه خود، خطبه ای کوتاه، اما پر مغز و بلیغ بیان فرمود؛ چنان که بر اعماق قلب و جان مردم اثر تازه ای گذاشت. مردمان هم که تا آن روز با چنین کلمات گران بهایی آشنا نبودند، پی درپی شعار توحید و بانگ تکبیر سر می دادند.
کلام آغازین
پیامبر اکرم (ص)همواره نام خدا بر زبان داشت و همه کارها را با نام خدا شروع می کرد. آن حضرت در نخستین خطبه جمعه نیز به سپاس و ستایش خداوند لب گشود و سخن خود را چنین آغاز کرد: «سپاس و ستایش مخصوص خداست. او را سپاس و ستایش می گوییم و از او یاری و آمرزش و هدایت می خواهیم. به او ایمان داریم و هرگز کفر نمی ورزیم و با هر که به او کفر ورزد، در ستیزیم. گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و او را شریکی نیست و گواهی می دهم که محمد، بنده و پیامبر اوست. او را با چراغ هدایت و دین حق، فروغ روشنگر و پند رسالت داد، به روزگاری که رشته پیامبری گسسته و آگاهی اندک بود و مردم در گمراهی به سر می بردند».
بهترین سفارش در نماز جمعه
یکی از ارکان خطبه در نماز جمعه، سفارش به تقواست که در رأس همه ارزشهای اخلاقی قرار دارد. تقوا، عامل کنترل و مایه استواری انسان هاست و آنها را به سر منزل آرامش و جایگاه های وسیع و پناهگاه های محکم و منزلگاه هایی پرعزت می رساند.
حضرت محمد(ص) نیز در نخستین سخنرانی نماز جمعه خود، این مهم را به عنوان بهترین توصیه، بسیار پر اهمیت قلمداد کرد و فرمود: «من همه شما را به تقوا سفارش می کنم که بهترین توصیه هر مسلمان به مسلمان دیگر همین است که او را از جهان پسین انگیزه دهد و به تقوا امر کند. از خدا و هشدارهایی که در پیوند با خویشتن خویش به شما داده پروا کنید که هیچ نصیحت و یادآوری از این برتر نیست».
یاد خدا
پیامبر (ص) در بخشی از نخستین خطبه نماز جمعه خود، از مردم خواست همواره به یاد خدا بوده، اعمال خویش را برای خدا خالص کنند و در این باره چنین فرمود: «هر که روابط میان خود و خدا را ـ در هر زمینه پنهان و آشکار ـ سامان دهد، چنان که جز جاذبه رخسار خداوندش، انگیزه ای نباشد، او را یاری است کارآمد در زندگی روزمره اش و هم اندوخته ای برای پیش از مرگ؛ آنجا که انسان به آن چه پیش فرستاده نیاز دارد» و در ادامه افزود: «خدا را بسیار یاد کنید و برای پس از مرگ بکوشید که هر که روابط میان خود و خدا را سامان دهد، خداوند او را در آن چه میانِ او و مردم است، بسنده باشد».
نیکی به دوستان
نیکی به دوستان، یکی از سفارش هایی است که پیامبر (ص) در نخستین خطبه نماز جمعه اش به آن اشاره فرمود. بدون شک ثمره این کردار پسندیده، محبت، علاقه و همدلی میان مسلمانان است و قدرت و پیروزی سپاه اسلام را در هر زمینه ای در پی دارد.
پیامبر در ادامه خطبه خود فرمود: «نیکی کنید؛ چنان که خداوند با شما نیکی کرده است. با دشمنان خدا بستیزید و در راه خدا چنان که بایسته اوست، به جهاد برخیزید» و نیز فرمود: «هر که خدا و پیامبرش را فرمان برد، بالندگی یابد و هر که از آن دو نافرمانی کند، دچار گمراهی و افراط می شود و سرنوشتش گمراهی ژرفی خواهد بود».
نماز جمعه در کلام معصوم
پبامبر اکرم (ص)نماز جمعه را «حج مساکین » دانسته و آنرا «موجب آمرزش گناهان » شمرده است و امام علی(ع) در مورد نماز جمعه می‌فرمایند: «چنانچه غذا و دوایی سبب ضعف در شما می‌شود از خوردن آن قبل از نماز جمعه خودداری کنید تا مبادا از شرکت در نماز جمعه محروم شوید.» و در روایتی دیگر می فرماید: «کسانی زودتر به بهشت می‌روند که زودتر در نماز جمعه حاضر شوند.»
به نقل از امام صادق(ع) بر این مسئله تأکید شده است که یاران پیامبر(ص) از روز پنجشنبه برای جمعه آماده می‌شدند چرا که جمعه (به خاطر کارهایی که دارد) وقت تنگ است.
