در شرع انور اسلام علاوه از برخی نمازها که انجام آن‌ها بر همه مکلفین واجب و یکسان است، نمازهای مستحبی بسیاری نیز تشریع شده است که انجام آن‌ها برای تقرب بیشتر به خداوند و نیز برخی دیگر از خواص دنیوی یا اخروی توصیه شده است.
در یادداشت فقهی این هفته، احکام نمازهای مستحبی را به همراه طریقه خواندن نماز شب بیان خواهیم کرد. امید است خداوند متعال توفیق نماز مستحبی از جمله نماز شب را به همه ما عطا فرماید.

* برخی از خصوصیات نمازهای مستحبی

- تمام شرایط نمازهای واجب از جمله پاک بودن بدن و لباس، غصبی نبودن آن‌ها، طهارت وضویی و در صورت لزوم غسل و دیگر شرایط نماز واجب، در نمازهای مستحبی هم باید رعایت شود.
پس نماز مستحبی بدون وضو یا با لباس نجس، مثل نماز واجب، باطل است. (البته در مورد رو به قبله بودن، ایستاده بودن و خواندن سوره مطالبی خواهد آمد).
- انسان می‌تواند در حال توانایی و اختیار هم نماز مستحبی را نشسته بخواند. البته در این صورت ثواب و ارزش آن نصف نماز در حالت ایستاده است؛ پس اگر کسی بخواهد به ثواب کامل برسد باید دو برابر نماز بخواند تا ثواب کامل را درک کرده باشد. (البته از آنجا که نماز مستحبی چهار رکعتی نداریم باید نمازهای اضافه شده را در هر دو رکعت سلام داد یعنی دو رکعت دو رکعت خواند). مثلاً نافله نماز صبح دو رکعت است که اگر کسی بخواهد نشسته بخواند و ثواب کامل هم به او برسد، می‌تواند دو تا دو رکعتی در حالت نشسته بخواند، و البته می‌تواند به همان دو رکعت نشسته هم با نصف ثواب اکتفا کند.
البته اگر نماز مستحبی را نشسته بخواند اما یک یا دو آیه از سوره را در حالت ایستاده بخواند مثل آن است که نماز را از ابتدا ایستاده خوانده است. مثلاً اگر بعد از سوره حمد (در حالت نشسته) شروع به خواندن سوره توحید کند و هنگامی که به آیه «لم یلد و لم یولد» رسید بایستد و تا آخر سوره را ایستاده بخواند، مثل آن است که از ابتدا ایستاده خوانده و لازم نیست تعداد رکعات را دو برابر بکند. این طریقه در آن دسته از نمازهای مستحبی مفید است که دارای سوره‌های زیادی هستند (مثلاً صد تا سوره توحید) که می‌تواند تمام سوره‌ها را جز سوره آخر نشسته بخواند و سوره اخیر را ایستاده بجا آورد که خداوند عالم با کرم و بزرگواری خود، از او به عنوان ایستاده قبول خواهد فرمود.
- اگر انسان نماز مستحبی را در حالت نشسته یا ایستاده می‌خواند و از جهت قبله هم اطلاع دارد، باید نماز را رو به قبله بخواند. اما اگر در خالت راه رفتن می‌خواهد نماز مستحبی بخواند، لازم نیست رو به قبله باشد. در این حالت رکوع و سجود را با اشاره سر بجا می آورند و برای سجود سر را کمی بیشتر از رکوع خم می‌کنند.
- تمامی نمازهای مستحبی دو رکعتی هستند، مگر نماز وتر که یک رکعتی است و آخرین رکعت نماز شب محسوب می‌شود. بنابراین خواندن یک رکعت به نیّت یکی از معصومین برای برآورده شدن حاجات و نگه داشتن رکعت دیگر برای وقتی که حاجات آن‌ها روا شود، نامشروع است.
- نمازهای مستحبی سوره ندارند، یعنی می‌توان بعد از حمد رکوع را انجام داد؛ البته اگر سوره بخوانند فضیلت بیشتر دارد. البته اگر کسی بخواهد برخی از نمازهای مستحبی که مثلاً در مفاتیح‌الجنان یا دیگر کتاب‌های دعا آمده و سوره یا سوره های خاصی دارد را به جا آورد و به ثواب مخصوص آن‌ها نائل شود، باید سوره های گفته شده را بخواند. اما در نوافل روزانه و نماز شب و نیز نماز مستحبی که انسان با اختیار خود می‌خواند، خواندن سوره لازم نیست.
- قطع کردن نماز مستحبی قبل از پایان نماز حرام نیست؛ اما قطع کردن نماز واجب، حرام است.

* نوافل روزانه

در میان نمازهای مستحبی به نوافل روزانه که البته نماز شب هم از آن‌ها محسوب می‌شود، تاکید فراوان شده است.
برای آشنایی خوانندگان با این نوافل، تعداد رکعات و وقت انجام آن‌ها را یادآور می‌شویم.
نافله صبح: دو رکعت قبل از نماز صبح
نافله ظهر: هشت رکعت (چهار تا دو رکعت) بعد از اذان ظهر و قبل از نماز ظهر. (البته وقت نافله ظهر محدود است که برای آشنایی، می‌توانید وقت دقیق آن را در رساله های توضیح المسائل بیابید. اما اگر در اول وقت اذان ظهر شروع به نافله کنیم، تمام این هشت رکعت در وقت خود واقع می‌شود).
نافله عصر: هشت رکعت (چهار تا دو رکعت)، که مابین نماز ظهر و عصر خوانده می‌شود. (نافله عصر هم وقت خاصی دارد که در رساله های توضیح المسائل نوشته شده، اما اگر بعد از نوافل ظهر و نماز ظهر، بدون فاصله زیاد مشغول نوافل عصر شویم، همه آن‌ها در وقت خود واقع می‌شود).
نکته: در روزهای جمعه، به هر یک از نافله‌های ظهر و عصر دو رکعت اضافه می‌شود؛ یعنی هر کدام پنج تا دو رکعتی بجا آورده می‌شوند.
نافله مغرب: دو رکعت است که بعد از نماز مغرب خوانده می‌شود.
نافله عشاء: دو رکعت است که بعد از نماز عشا به صورت نشسته بجا آورده می‌شود و نمی‌شود آن را ایستاده خواند.
نکته: در متون دینی و توصیه‌های بزرگان آمده است که انسان باید مستحبات را به اندازه ظرفیت و علاقه خود انجام دهد. از این رو، فشار بیش از اندازه به نفس برای انجام اعمال مستحبی نارواست و باید مستحبات را در حد توان و علاقه انجام داد. در مورد نوافل هم - برای کسی که حوصله انجام تمام آن‌ها را ندارد - می‌توان فقط برخی از آن‌ها را به جا آورد و لازم نیست مثلاً تمام هشت رکعت نافله ظهر را انجام داد، بلکه می‌توان مثلاً به دو یا چهار رکعت اکتفا کرد.
نکته: نافله‌های نماز ظهر و عصر در سفر ساقط است؛ بدین معنی که خواندن نافله ظهر و عصر در سفر خلاف شرع و بدعت است. نافله نماز عشا را هم در سفر باید به نیّت اینکه شاید مطلوب باشد بجا آورد.
نکته: در تنگی وقت نمازهای واجب، نباید نماز مستحب به جا آورد، بلکه باید نماز واجب را ادا کرد.

**نماز شب

*اهمیت نماز شب
هر چند نماز شب جزو مستحبات است و به جا نیاوردن آن گناهی ندارد اما از دست دادن آن هم بسیار گران است و موجب حسرت خواهد بود.
برای شناختن ارزش و اهمیت نماز شب به چند حدیث اشاره می‌کنیم:
1. امام حسن عسکری (علیه السلام) می‌فرمایند: «إِنَّ الْوُصُولَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّیْل» رسیدن به خداوند سفری است که جز با مرکب راهوار شب درک نمی‌شود.
2. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «شرف المؤمن صلاة اللیل و عز المؤمن کفه عن الناس» شرافت مؤمن به نماز شب اوست و عزت او در بریدن نیاز از مردم است.
3. و هم ایشان فرمودند: «علیکم بصلاة اللیل فإنها سنة نبیکم و دأب الصالحین قبلکم و مطردة الداء عن أجسادکم» بر شما باد به نماز شب چرا که آن سنت پیامبر و کار صالحان و دور کننده بیماری از بدن‌های شماست.
4. و نیز فرموده‌اند: «إن کان الله عز و جل قد قال الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا إن الثمان رکعات التی یصلیها العبد آخر اللیل زینة الآخرة» اگر خداوند فرموده که فرزندان و اموال آدمی زینت زندگی دنیاست همانا هشت رکعت نمازی که بنده در آخر شب می‌خواند زینت زندگی آخرت است.
5. امیر المومنین علی (علیه‌السلام) نیز فرموده‌اند: «ان العبد لیقوم فی اللیل فیمیل به النعاس یمینا و شمالا و قد وقع ذقنه على صدره فیأمر الله تبارک و تعالى أبواب السماء فتفتح ثم یقول للملائکة انظروا إلى عبدی ما یصیبه فی التقرب إلی بما لم أفترض علیه راجیا منی لثلاث خصال ذنبا أغفره له أو توبة أجددها له أو رزقا أزیده فیه فأشهدکم ملائکتی أنی قد جمعتهن له». هرگاه بنده‌ای شب هنگام به نماز برخیزد در حالی که از فرط خواب به چپ و راست متمایل می‌شود و چانه‌اش به سینه‌اش چسبیده است (کنایه از اینکه از فرط خواب سرش پایین است) خداوند امر می‌کند که درهای آسمان را به روی او بگشایند و به فرشتگانش می‌فرماید که به بنده‌ام نگاه کنید که چه مقدار در راه قرب من خود را به زحمت انداخته است؛ این زحمات او یا به خاطر بخشش گناهان اوست یا برای توبه مجدد است یا برای زیاد شدن روزی است؛ ای فرشتگان من، شاهد باشید که من هر سه را به او دادم.
6. و نیز امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: «إن البیوت التی یصلى فیها باللیل بتلاوة القرآن تضی‏ء لأهل السماء کما تضی‏ء نجوم السماء لأهل الأرض». همانا خانه‌هایی که شب هنگام در آن‌ها نماز خوانده می‌شود و قرآن تلاوت می‌شود، برای اهل آسمان نورانی است، چنانچه ستارگان برای اهل زمین نورافشانی می‌کنند.
7. و رسول خدا فرموده‌اند: «مَنْ کَثُرَ صَلَاتُهُ بِاللَّیْلِ حَسُنَ وَجْهُهُ بِالنَّهَار» هر کس که بیشتر در شبانگاهان نماز بخواند رویش در روز زیباتر است.
8. و بالاخره امام صادق (علیه السلام) فرموده‌اند: «إن الرجل لیکذب الکذبة فیحرم بها رزقه قلت و کیف یحرم رزقه فقال یحرم بها صلاة اللیل فإذا حرم صلاة اللیل حرم الرزق». گاهی کسی دروغی می‌گوید و به این علت روزی او کم می‌شود. راوی سؤال می‌کند که چگونه روزی او کم می‌شود؟ حضرت پاسخ دادند: به خاطر دروغ از نماز شب محروم می‌شود و وقتی از نماز شب محروم شد روزی‌اش کم می‌شود.
در پایان این قسمت خیلی بجاست تا سخن مهم علامه طباطبایی (قدس سره) را در این‌باره بیاوریم که می‌فرمود: یک روز در مدرسه‌ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی (استاد علامه در اخلاق و عرفان) از آن جا عبور می کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزند! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!

* کیفیت و وقت نماز شب

وقت آن: وقت اصلی نماز شب از نصف شب تا اذان صبح است؛ و نصف شب معمولاً یازده ساعت و ربع بعد از ظهر شرعی است. اما هرچه به طرف اذان صبح نزدیک‌تر باشد فضیلت آن بیشتر است.
نظر به اهمیت آن، دو وقت دیگر هم برای آن ذکر کرده‌اند.
الف) خواندن قضای آن برای کسی که شب هنگام آن‌را بجا نیاورده است که می‌تواند در هر ساعتی که بخواهد قضای آن‌را بجا آورد.
ب) وقت تعجیل: برای جوان و کسی که بیداری شبانه برای او سخت است که می‌تواند بعد از نماز عشا آن‌ را بجا آورد.
ارزش وقت اصلی از همه بیشتر است و قضای آن در درجه دوم و وقت تعجیل در رتبه سوم قرار دارد.

کیفیت آن: نماز شب یازده رکعت است که به سه قسمت تقسیم می‌شود:
الف) ابتدا چهار تا دورکعتی به نیت نافله شب (جمعاً هشت رکعت)
ب) بعد از آن دو رکعت به نیت نماز شَفع.
ج)و بعد از نماز شفع یک رکعت به نیت نماز وتر (مثل فطر بخوانید).
نمازهای دو رکعتی آن مثل نماز صبح است. نماز یک رکعتی هم این‌گونه است که بعد از حمد و سوره قنوت می‌خواند و بعد از قنوت رکوع و سجده کرده و نماز را با تشهد و سلام تمام می‌کند. در قنوت نماز وتر هر دعایی می‌توان کرد اما دعاهای خاصی هم برای آن ذکر شده که می‌توانید در مفاتیح‌الجنان آن‌را بیابید. (برای شمردن ذکرها در قنوت نماز وتر، می‌توان در یک دست تسبیح نگه داشت و با یک دست قنوت گرفت).
البته اگر کسی چهار رکعت از نافله های شب را در وقت اصلی آن بخواند می‌تواند بقیه نمازها را در هر وقتی از روز یا شب که می‌خواهد به نیت ادا بخواند.
و نیز لازم نیست که همه یازده رکعت را بخواند بلکه می‌تواند فقط نماز وتر یا هر مقداری را که مایل بود بخواند؛ و اگر کسی برای همه نمازها وقت یا حوصله ندارد بهتر است سه رکعت آخر یعنی شفع و وتر را بخواند.
از همه مؤمنان که توفیق بیداری سحرگاهان را دارند التماس دعا داریم.

نویسنده: حجت‌الاسلام مرتضی کیوانی